bu beş yerin Ulucami, Küçükcami, Adacami, Ortaköy ve Yeşilköy olabileceğini düşünüyoruz Ortaköy, kilisesi olan eski bir yerleşim yeri idi. Yeşilköy yerine Pazaköy’ü de almak mümkündür.

3-Dönamin tarihinin iyi anlaşılabilmesi için “Müselman-i Nev” ve “Müselman-i Kadim” tabirlerine belli bir açıklık getirmek gerekmektedir. Müselman-ı Nev yani yeni Müslüman tabiri, Hristiyan olup Müslümanlığı seçen yerli halk için kullanılmaktadır. Müselman-ı Kadim veya başka bir okunuşuyla Müslim-i Kadim tabirlerine gelince, bunlarda kast edilen mana açık değildir. Bu tabirle bölgede öteden beri oturan Müslümanlar mı yoksa Müslüman olup sonradan bu bölgeye gelip yerleşenler mi kasdediliyor? Bu konuyu açmamız gerekir. Genellikle kadim Müslüman denince birince şık anlaşılır. Yani bunların fetihten öncede buralarda yaşayan yerli Müslümanlar oldukları kabul edilir. Bu yorumlama en azından Rize bölgesi için geçerli değildir. Çünkü 1486 tarihli Trabzon tahrir defterini incelediğimizde Mapavri karyesinde sadece bir Müslüman ailenin yaşadığını bunun da yeni Müslüman olmuş bir aile olduğunu tespit ediyoruz. Oysa bu tarihten kırk beş yıl sonra Mapavri karyesinde 74 yeni Müslüman haneye karşılık 21 kadim Müslüman hanenin mevcut olduğunu görüyoruz. Demek ki 1486 yılından 1530 yılına kadar nev Müslüman hane sayısı 1’den 74’e yükselmiş Müslüman nüfusa 21 hane de kadim Müslüman aile ilave edilmiştir. Bu 21 kadim Müslüman hane 45 yıllık süre içerisinde başka yerlerden gelip Mapavri’ye yerleşmiş olmalıdır. Bunların nereden geldiklerine dair bir bilgimiz yoksa da Hemşin ‘den veya daha arkalardan gelip sahile inmiş olduklarını sanıyoruz.

Bir de şu var: Müselman sözü aynı zamanda vergiden muaf kimseler için de kullanılmakta olan bir tabirdir. Bazıları konuyu bu noktadan değerlendirmektedir.

4-1486 tarihli Tapu Tahrir Defterine göre Anaraş karyesinde 206’sı Hristiyan, 5’i yeni Müslüman, 11’i vergiden muaf Hristiyan olmak üzere toplam 222 hane mevcuttu. Kadim Müslüman yoktu. O halde bu tarihten 45 yıl sonra yukarıdaki listede görülen 22 hane kadim Müslüman Anaraş karyesinde başka yerlerden gelmiş olmalıdır.

5- Trabzon fethedildiği zaman Akmescit’te bulunan bir bağlığın Şemsettin Oğullarına ait olduğunu ve Şemsettin Oğullarının Umur Bey tarafından Rumeline sürüldüğünü 1486 tarihli Tapu Tahrir Defterinden öğreniyoruz. Umur Bey fetihten sonra bölgede idari düzenlemeler yapan Trabzon Sancak Beylerinin ikincisidir.

6- Tavalvat’ın ve Tütüncüler köyü olduğunu tahmin ediyoruzTütüncülerin bilinen eski ismi Talvat idi ve Pazar ve Ardeşen taraflarında Tavalvat adında başka bir köy bulunmuyordu.

7- Muhasebe-i Rum ve Karaman Defterine göre “Mezkür karye halkıVenek Derbendinde derbentçi olup cem-i avarizden af olunmuştur.” Yani Venek köylüleri yaptıkları hizmete binaen savaş masraflarına karşılık olarak alınan avariz vergisini vermeyeceklerdir.

8- Cimil’de üç hane mütekait sipahi vardı.

9- Adı geçen defterde Hemşin Müslümanları için Nev Müslüman veya Kadim Müslüman tabiri kullanılmıyor. Müslümanlar için sadece “Müslim”, Hristiyanlar için de “Kebran” deniyor. Hemşin için farklı terimler kullanılmasının anlamı nedir? Biz Hemşin’deki Müslümanların Yeni Müslüman veya Kadim Müslüman kavramları içine girmedikleri için, buradaki Müslümanların fetihten önce de Hemşin’de oturan Müslüman oldukları için farklı bir tabirle isimlendirdiklerini tahmin ediyoruz. İspir’le komşu olan Hemşin, çok daha erken bir dönemde Müslümanlıkla tanışmış olabilir. Zaten Trabzon Devletinin Hemşin halkı üzerindeki hakimiyeti çok zayıftı ve mezhep ayrılığı yüzünden de Hemşin Trabzon’a itaatkâr değildi.