kiremitle örtülüyordu. Bu camilerde o dönemin en güzel ahşap işçiliğini ve ahşap süsleme örneklerini görmek mümkündür. Halkın gelir düzeyi arttıkça bu eski tip camiler yıkılarak yerine betonarme, kubbeli ve beton minareli camiler yapılmaya başlandı ve bu arada kültür zenginliklerimizden birçoğu da yok olup gitti. Yok olmaktan kurtulabilen camilerimizin çoğu, daha çok yüksek kesimlerde bulunanlar olmuştur. Yoğun göç nedeniyle kendi hallerine terk edilen bu camilerin ve ayakta kalabilen diğer eserlerin bakıma ve ilgiye ihtiyaçları olduğu bir gerçektir.

   C- 19. YÜZYIL İKİNCİ YARISINDA BÖLGENİN İDARİ, SOSYAL VE EKONOMİK YAPISI

  1. TRABZON VİLAYETİ

  Trabzon vilayetine bağlı sancak, kaza, nahiye ve köyler ile bunların idari, sosyal ve ekonomik durumunu, o zamanki Trabzon Vilayetinin yayınladığı yıllıklardan öğreniyoruz. Bu yıllıklara o zamanki tabiri ile salname deniyordu. Başlangıçta yılda bir, sonraları aralıklarla çıkarılan salnamelerin ilki 1869 yılında yayımlandı. 22 kitaptan oluşan salnamelerin sonuncusu 1905 tarihini taşır.
1869 tarihli salnameye göre Trabzon Vilayetinin idari yapısı şöyle idi :
Vilayet merkezi Trabzon, Vilayet Valisi Vezir Esat Muhlis Paşa.
Vilayet merkezinde üst düzey yöneticiler olarak defterdar, müfettiş-i hükkâm, mektubî, vali muavini, arazi memuru, evrak müdürü görev yapıyor ve sekiz ülkenin konsoloslukları yanında ayrıca gayr-ı müslimlere hizmet eden bir metropolit de bulunuyordu. Merkezi Trabzon'da bulunan Asakir-i Zaptiye alayının bir taburu Samsun'da, diğer taburu Batum'da idi. Batum taburunun ikinci bölük komutanı Rize'de ikamet ederdi. Yeni teşkil edilen bu alayın yekûnu nefer ve subay olarak 1122 kişiden ibaretti. Vilayet merkezinin aynı zamanda bir liva ve bir kaza merkezi olması münasebe-tiyle, Trabzon şehrinde bu merkezlere mahsus memuriyetler de mevcuttu.
Trabzon Vilayeti dört sancaktan teşekkül ediyordu. Bunlardan birincisi Trabzon Merkez Sancağı, ikincisi merkezi Samsun olan Canik Sancağı, üçüncüsü merkezi Batum olan Lazistan Sancağı, dördüncüsü ise Gümüşhane Sancağı idi. Liva veya mutasarrıflık da denilen sancakların başına mutasarrıf denilen bir yönetici görev yapıyordu. Trabzon Merkez Sancağının mutasarrıfı Ali Şevki Bey'di. Mal kalemi ve tahrirat kalemi gibi daireler mutasarrıflık teşkilatına aitti.
148