İlk olarak Rize adına Karadeniz’de bir seyahat yapıp, seyahat notlarını bir kitap haline getiren İzmitli Arrianus’un (ölümü İ.S.180) eserlerinde rastlamaktayız. İzmitli Arrianus, Karadeniz’e dökülen çayların isimlerini sayarken aralarındaki mesafeyi de göstermiştir. Of’tan Çoruh’a kadar olan çayların isimlerini ve aralarındaki uzaklığı Fahrettin Kırzıoğlu’nun yukarıda ismi geçen konferans metninden takip edelim: Arrianos’un stasion ölçü birimiyle verdiği rakamlar bu günkü Roma miline dönüştürülmüştür. Roma mili 1480 metredir.) Ophius çayından Psykros suyuna 4 mil, Psykros’tan Kalos (İyidere) suyuna 4 mil, Kalos’tan Rhizios (Rize) suyuna kadar 10 mil, Rhizios’tan Askur suyuna 4 mil, Askuros’tan Adineos suyuna 8 mil, Adineos’tan Kordylo suyuna 13 1/3 mil, Kordylo’dan Odeinos (Pazar) suyuna…2/5 mil, Odeinos’tan Prytanis suyuna 5 1/3 mil, Prytanis’ten Pyksites suyuna 12 mil, Pyksites’ten Arkabis (Arhavi) suyuna 12 mil, Arkabis’ten Apsoros suyuna (Khopa’ya) 8 mil, Apsaros’tan Ahambis ırmağına 2 mil, Bu ölçülere göre İyidere’den Rize Çayı’na 14 800 metre, Rize Çayından Askoros’a 5920 metre mesafe vardır. Arrianos’un o tarihte verdiği rakamlar günümüz ölçümlerine uygundur.

   Arrianus Karadeniz kıyıları seyahatını gemilerle yapmıştı. Pazar ilçesiyle ilgili hatıralarını şöyle anlatmaktadır:

   “Gerçekten Karadeniz’de bu isme sahip bir yer var ve Yunan tanrıçası Atena’nın tapınağı var. Sanıyorum ki yer ismini bundan alıyor. Bir de terk edilmiş bir kale var. Liman yazın pek fazla gemi barındırmaz. Ama onları rüzgârdan korur. Orada demir atan gemileri de korur.“Aparchia” rüzgârına veya Karadeniz’de “Trascia” Yunanistan’da “Scrione” diye adlandırılan rüzgâra karşı bir şey yapamaz. Gece olurken sürekli olarak gök gürlerdi ve şimşekler korkunç bir şekilde çaktı. Birdenbire rüzgâr çıktı. Gittikçe kuvvetlendi, öylesine ki demir atma bile artık güvenilmez oldu. Artık deniz hepten hiddetlenmeden Atina limanının alabildiği kadar gemiyi kıyıya çektik. Trireme (üç takım kürekli gemi) hariç, çünkü o denizin içinde bir kayalıkta güvenlik içinde duruyordu. Bir çok başka kasaba gibi yerli bir barbar tarafından değiştirilmiş olduğu söylenir.” Atina’nın ismini bu tapınaktan aldığını söyleyen Arrianus’a karşılık Atina’nın Lazca kökenli olduğunu ve bunun “Gölgenin olduğu yer” anlamına geldiğini söyleyen Avrupalı yazarlar da bulunmaktadır(28)

   Arrianus’a göre Colchilerin bölgesi Of’un Solaklı deresine kadar uzanır. Solaklı deresi Colchileri Tsanica’dan ayırır.

   Arrianus’tan sonra Yunanca olarak yazılan “Deniz Kıyıları Seyahatı” adlı

  28 -Mehmet Bilgin. Sürmene tarihi Sayfa: 75 19