biri Müslüman olan Hemşin, asrın sonlarında tamamen Hristiyanlaşmıştı. Bu değişimin sebebi neydi?
Bu asırda ve bundan sonraki asırlarda Hemşin kazasında neler olup bittiğini açık olarak bilemiyoruz. Asrın 16. Yüzyıl sonlarında veya 17. Yüzyıl başlarında yazılmış olan 122 numaralı Tapu Tahrir defteri eski karyelerden 8'inin ismine yer vermezken 6 karyeyi yeni isimleri ile yazmaktadır. Bu farklılık ya yeni köylerin kurulduğunu ya da köy isimlerinin zamanla değişikliğe uğradığını ifade eder. (Belge : 5)
Hemşin'den dışarıya ve dışarıdan Hemşin'e olan göçler daha sonraki yüzyıllarda da devam etti. Trabzon Ermenilerinden Bijışkyan'ın haber verdiğine göre Hemşin Kazasından dışarıya iki önemli göç daha olmuştu. Bu göçlerden biri Sürmene'ye diğeri ise Çarşamba'nın Kurşunlu kasabasına. Sürmene'ye gidenler sonradan Müslüman oldular.
Hemşin kazasından sahil kesimine doğru sürekli göçler olmuştu. Ardeşen, Pazar ve Çayeli ilçeleri en fazla göç alan ilçelerdi. Ayrıca Fındıklı ilçesinin Yaylacılar, Güneysu ilçesinin Başköy, Merkez ilçenin Küçükçayır, Çimenli, Karasu, Ambarlık köyleri ile Çorapçılar mahallesi de Hemşin'den gelip yerleşenlerle sonradan iskan edilmiş yerlerdi.
Tarihi Hemşin kazası Hemşin, Çamlıhemşin ilçeleri ile Çayeli ilçesinin Kaptanpaşa bölgesini içine alan geniş bir alana yayılmıştı. Hatta Cimil'e kadar uzanıyordu. Hemşin'in nüfus yapısında değişiklikler olmuştu. 1530 tarihinde 34 köyü vardı. Asrın sonunda bu sayı 32'ye indi. Bu arada 8 karyenin isimleri değişti veya bazı köyler tamamen boşaldı ve yeni köyler kuruldu. 1530 tarihinde Hemşin kazasının merkezi Hala ve Yolkıyı köylerini de içine alan aşağı Hemşin bölgesi iken, asrın sonunda kaza merkezi dağlık kesimi oluşturan ve Kara Hemşin denilen bölge oldu. Herhalde Hemşin zaimi nerede oturuyorsa merkez de orası oluyordu. Şimdi de Hemşin köyleri isimlerinden günümüze kadar gelebilen birkaç tanesine göz atalım. Hemşin'de yer alan karyelerin Rize ve Atina'da olduğu gibi bağlı yerleşim birimleri yoktu.
Hemşin'de mahalle adı altında gösterilen iki yerleşim yeri vardı. Bunlardan biri 40 haneli Külar, diğeri de 25 haneli Nekürid idi. Bu iki yerin günümüzdeki Hemşin kazasının merkezi olabileceğini düşünüyoruz. Aynı zamanda bu iki isim Tapu Tahrir defterinde 30 haneli ve kısmen Müslüman olan Coco yani Levent karyesinden sonra yazılmıştır. Levent köyü Pazar ilçesi ile Hemşin ilçesinin sınırında bulunan bir köydür. 14 haneli Zuga karyesi de Hemşin bölümünde yer alır. Zuganın nüfusu bir önceki deftere göre bir miktar azalmıştı.
Küsave (Yolkıyı) karyesinin 118 hanesi, Hala (Şimşirli), karyesinin 64 hanesi, Çinçiva (Şenyurt) karyesinin 56 hanesi, Çat karyesinin 27 hanesi, Elevit karyesinin 49 hanesi, Varoş (Yazlık) karyesinin 32 hanesi, Baş (Hemşin Baş) karyesinin 59 hanesi, Cimil karyesinin 56 hanesi vardı.
Önceki defterde yer alan Selman Moloviç (burası Mallaveys yani Ülküköy olabilir) yeni defterde yer almıyor. Yazılış sırasına göre Cimil'den önce gelen köylerden biri de Makri köyüdür. 27 haneli bu köyün diğer bir adı da Toros'tur. Bu köyün de Makribodam yani Çayeli'nin İncesu köyü olabileceğini düşünüyoruz.
Hemşin'nin Eksanos bölgesinde yer alan karyeler de şunlardır :
Selman Komanos : 29 haneli Buzlupınar, Tulaniç (Tulons) : 47 haneli Yeşiltepe, Mesahor : 30 haneli Kaptanpaşa, Balahor : 98 haneli Yenice, Hahunç : 42 haneli Çataldere, Meydan : 15 haneli Meydan Köyü.
Bugün tarihi Hemşin bölgesinin bütün sakinleri, anadilleri Türkçe olan kimselerdir. Oldukça kendi içine kapalı bir bölgede yaşayan Hemşinlilerin ikinci bir dil bilmemelerinin sebebi nedir? Bunun sebebini 7. yüzyılda bu bölgeye gelip yerleşmiş olan Hemedan kökenli Arsaklı Türklerine bağlamak oldukça zor görülüyor. Bu Hemadanlılar Hristiyanlığı kabul ederek dillerini de zaman değiştirmişlerdi; tabi oldukları mezhebin gereği olarak da Ermenice konuşuyorlardı. Hemşinlilerin Türkçeden başka bir dil bilmemeleri konusunu açıklamak için Rize kazası hakkında söylediklerimizi burada da tekrarlamalıyız.

  Hemşin’e Türkçe konuşan Müslümanlar gelip yerleşmiş ve zamanla Hemşinlilerle kaynaşarak Türkçenin buralara hakim olmasını sağlamışlardır.

   5. ARHAVİ KAZASI

   Arhavi kazasında 2 nefs, 51 karye, karyelerle birlikte 76 yerleşim yeri ve 2927 hane mevcuttu. Yerleşim yerlerinden 11'i İskele nahiyesine aitti. Hudut köylerinde 30 hane "mortolos" vardı. Daha önce açıkladığımız gibi mortoloslar, hudut bekçiliği yapan Hristiyan görevlilerdi. Resmi kıyafetli ve silahlı idiler.
Arhavi kazasında bulunan 76 yerleşim yerinden 20 yerleşim yerinin tamamı Müslümanlığı seçmişti. 32 yerleşim yeri tamamen Hristiyandı. Diğer köyler Müslüman ve Hristiyan karışıktı. Arhavi kazasında

  91