Aslında o, irade konusuna mistiklerin baktığı pencereden bakar.

Bütün mutasavvıflarda gördüğümüz şekliyle irade, insanın dış tesirlerden kurtulup Allaha yükselmesi sırasında kendisinde bulunan ruhsal bir kuvveti ifade eder. İrade bu anlamda İnsanları dünyanın kölesi olmaktan kurtarır, nefsin isteklerinden arındırır. Her türlü kötülükten sakındıran böyle bir irade anlayışı Mevlana da mevcuttur. Bu, Tanrı iradesi karşısında cüz’i bir irade olup dünyadaki canlılar arasında yalnız insanlara verilmiştir.

Mevlana tasavvuf ehlinin yürüyüşü konusunda şöyle seslenir:

“Şu balçıktan ayağınıza öylesine bir pranga vurulmuştur ki, çalışın çabalayın da şu prangayı parça-parça edin, kurtarın ayağınızı.”

“Tanrı, kanatlarınızı, gayretten, çalışıp çabalamadan yaratmıştır; mademki dirisiniz; hareket edin, gayret gösterin.”

“İbret almak, suyun öteyanına sıçramak değil de nedir? Haydin, o yana sıçrayın; ne biçim gençsiniz siz.” (Divan-ı Kebir. 3. Cilt. 1480-1490 arası beyitler.)

Mevlana, vahdet-i vücutçu bir mistik olarak bir adım daha ilerdedir.

Mevlana’ya göre her şey Tanrı iradesinin ürünüdür. İyilik ve kötülük birdir. Arifler nazarında iyilik ve kötülük ayrı şeyler değildir. Ahlâk, Allah’ın rızasını talep etmek, onu yaşamaktır. Teslim olmaktır. Mutlak iradeye bağlanmaktır.

Enel Hakk anlayışı, deniz ve köpük misali, ayna ve gölge benzetmesi, neticede vahdet-i vücutçu bir felsefede insan iradesi ve insanın hürriyetinden bahsetmek imkansız veya çok farklı bir şey.

Var olan yalnız denizse, denizde oluşan köpüğü denizden ayrı saymak mümkün değilse, o köpüğün o denizden ayrı kıpırdadığını söylemek mümkün olmaz.